آموزش‌های تشکیلاتی
وبلاگ تشکل‌های دانش‌آمــوزی استان اردبیـــلآموزشهای تشکیلاتی
وبلاگ تشکل‌های دانش‌آمــوزی استان اردبیـــلفعالیتهای مکمل و فوق‌برنامه در مدارس
رسالت آموزش و پرورش در هر کشوری تقویت نگرش انسانی به زندگی و ارتقای فلسفه آن و ایجاد توانایی در افراد جامعه برای زندگی سالم و سازنده است.
یکی از ویژگی‌های آموزش و پرورش پیشرفته و مدرن، توجه ویژه به فعالیت‌هایی است که دانش‌آموزان در بیرون از کلاس و مدرسه انجام می‌دهند. این قبیل فعالیت‌ها بدون شک بیشتر از فعالیت‌های کلاسی در رشد دانش‌آموزان مؤثر هستند. بر دستگاه تعلیم و تربیت هر کشوری واجب است در راستای این مهم وارد عرصه شده و زمینه‌های اجرایی این فرایند را فراهم آورد.
توسعه و غنی‌سازی فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه با توجه به رویکرد نسبتاً متمرکز برنامه‌ریزی درسی و توجه کافی نداشتن به رشد مهارت‌های اجتماعی، عاطفی و شناختی فراگیران و در فرآیند یاددهی- یادگیری، لازم است برای تعدیل نارسایی و کاستی‌های برنامه درسی، توجه به علایق و استعدادها، پاسخ به نیازهای فردی، غنی‌سازی اوقات فراغت، پاسخ به تحولات پرشتاب دنیای امروز و تعمیق فرآیند یاددهی- یادگیری، فعالیت‌هایی در قالب مکمل و فوق‌برنامه برای اجرا در مدارس در نظر گرفته شود.
برای روشن شدن فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه درسی، نخست آنها را تعریف می کنیم.
فعالیت فوق‌برنامه و مکمل چیست؟
فرآیند یاددهی و یادگیری، فرآیند دو جانبه‌ای است که در آن یاددهی با ابتکار و خلاقیت معلم و یادگیری بر اساس مفاهیم و اهداف درس است به نحوی که هر دو طرف فرآیند، معلم و متعلّم در این فعالیت مشارکت داشته باشند. به فعالیت‌هایی که بر اساس نوآوری و ابتکار معلمین در کنار تدریس و بر اساس آموزش مفاهیم و اهداف درس به کار گرفته شوند و در داخل یا خارج کلاس انجام شود، فعالیت مکمل گفته می‌شود. فعالیت مکمل، فعالیتی است که بر مبنای دروس یک موضوع درسی، نظیر فارسی، علوم تجربی، تعلیمات‌دینی و غیره طراحی می‌شود. چنانچه این فعالیت‌ها با توجه به شرایط خاص منطقه‌ای یا اقلیمی باشد و یا در راستای آموزش استعدادهای خاص فراگیران باشد، فعالیت فوق‌برنامه گفته می‌شود.
هدف فعالیت مکمل، تعمیق یادگیری دانش‌آموز و ایجاد فرصت برای اندیشیدن درباره مفاهیم و تمرین مهارت‌هاست. فعالیت‌های کمک برنامه(مکمل) به آن دسته از فعالیت‌های دانش‌آموزان که نیازمند حدی از نظارت و سرپرستی از ناحیه مدیریت آموزشگاه است و متفاوت از آموزش کلاسی است، اطلاق می‌شود. ولی با این حال بخش مهمی از نظام تربیتی مدرسه مانند ورزش، گروه‌های دانش‌آموزی و روزنامه دیواری است. در منابع دیگر این واژه مهم را گسترده کرده‌اند و آن را به صورت عمیق‌تری در چارچوب برنامه مدرسه قرار داده‌اند و آن را به نوعی از فعالیت‌های فوق‌برنامه متمایز کرده‌اند.
اهمیت فعالیت فوق‌برنامه و مکمل:
در مدارس هدف انتقال دانش نیست زیرا دستگاه‌ها بهتر دانش را منتقل می‌کنند. بلکه هدف مدارس یاد دادن است یعنی ایجاد شرایط برای یادگیری. مدارس به ویژه مقاطع ابتدایی و راهنمایی محل کشف و بروز استعدادهای افراد و تمرین و تثبیت آنهاست. مدیران و معلمان به طور موثر در برنامه یادگیری و رضایت دانش‌آموزان و فعالیت‌های بهبود و ارتقای مستمر کیفیت نقش دارند. کیفیت چیزی نیست که بتوان به مدرسه تزریق کرد، تحقق کیفیت نیازمند مشارکت صادقانه همه کارکنان و معلمان و عوامل مدرسه است.
کار معلم و مربیان هنرمند این است که با فعالیت‌های زنده و پویا و با ایجاد لحظه‌های نشاط آور مفاهیم را به فراگیران عرضه کنند، نه آنکه به عنوان یک وظیفه مکانیکی، بدون تحریک اشتیاق دانش‌آموز و بدون نوآوری و خلاقیت، تنها ذهن دانش‌آموز نباید صرفاً مکانی برای انباشتن اطلاعات و محتویات کتاب باشد، بلکه باید به رشد همه جانبه دانش به صورت یک جانبه و مستقیم مطالب را ارائه کنند. فراگرفتن علوم با نشستن بر روی نیمکت مدرسه و گوش دادن به سخنان معلم میسر نیست شاید آموزش صرف صورت گیرد اما در آموزش واقعی باید دانش‌آموز از کلاس بیرون بیاید و وارد زندگی و اجتماع شود. فراهم نمودن این فرصت برای دانش‌آموز باعث می‌شود تا ذهن فراگیر را برانگیزاند و او را به سوال و کنجکاوی کشانده، محرّک فکر، جهت دستیابی به نوآوری و خلاقیت شود. همچنین در مدرسه طوری برنامه‌ریزی شود که معلم و دانش‌آموز اندیشه خلاق خود را به کار ببندند و مهارت‌هایی مانند تفکر حل مسئله و تصمیم‌گیری را کسب کنند. دانش‌آموز را باید آموزش داد تا مهارت و دانش را بیاموزد نه آنکه چیزی را به او القاء کرد. هدف، پرورش استعدادهاست.
فعالیت فوق‌برنامه درسی:
فعالیت فوق‌برنامه، فعالیتی است که برای حفظ انگیزه و ایجاد چالش در یادگیرنده به منظور تجربه در فضای آزاد و در عین حال مرتبط با موضوع‌های درسی طراحی می‌شود. دامنه‌ای که برای فعالیت‌های فوق‌برنامه در نظر گرفته می‌شود از مدرسه تا فضاهای بیرون مدرسه است. فعالیت‌های فوق‌برنامه را الزاماً معلم طراحی نمی‌کند، اما معلم می‌تواند به عنوان عامل اصلی و محوری در طراحی فعالیت‌های فوق‌برنامه درسی پذیرفته شود.
فعالیت‌های فوق‌برنامه:
مطابق برخی از فرهنگ‌ها و دانشنامه‌ها مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و تجربیات دانش‌آموزان است که به خارج از حیطه کلاس درس(دروس آکادمیک) مربوط می‌شود. فعالیت‌های تقریباً غیررسمی که به کلاس و حتی گاهی به مدرسه محدود نیستند و بیش از هر عامل دیگر از میزان علاقه، تجربه و قدرت ابتکار معلم و دانش‌آموزان و مدرسه متأثر می‌شوند. این گونه فعالیت‌های تربیتی را در مقابل فعالیت‌های تربیتی برنامه‌ریزی شده(رسمی) فعالیت‌های فوق‌برنامه یا فعالیت‌های غیررسمی می‌نامند. فعالیت‌های فوق‌برنامه تحصیلی با اصطلاحات مختلفی تعبیر می‌شود که معروف‌ترین آنها عبارتند از فعالیت‌های فوق‌برنامه، خارج از کلاس، غیررسمی و کمک برنامه‌ای.
ویژگی‌های فعالیت‌های مکمل:
فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه باید ویژگی‌های زیر را دارا باشند:
1- در راستا یا هم جهت و همسو با محتوای برنامه درسی رسمی باشد.
2- همخوان با سن رشد عقلی، عاطفی و اجتماعی دانش‌آموزان باشد.
3- انگیزه را در دانش‌آموزان تقویت کند.
4- دشواری باید در سطحی متوسط باشد، فعالیت‌های پیش پا افتاده ارزش صرف وقت از سوی یادگیرنده را ندارد و فعالیت‌های دشوار، به صورت غیرقابل انجام رخ می‌نماید.
5- برای انجام آن نیاز به همیاری باشد. یعنی برای انجام فعالیت، یادگیرندگان بتوانند با یکدیگر همیاری کنند.
6- زمان بَر نباشد. هر فعالیت باید زمان معقولی داشته باشد. فعالیت‌های طولانی خسته کننده و خارج از حیطه تحمل دانش‌آموزان است، به ویژه دانش‌آموزان دوره ابتدایی.
7- بر محور روش‌های نوین تدریس بنا شود.
8- بر سازندگی دانش یا معنادار کردن اطلاعات تاکید کند.
9- به عنوان بخشی از فرآیند فعالیت‌های مدرسه تلقی شود و رابطه تنگاتنگ با برنامه رسمی مدرسه داشته باشد.
10- به گونه‌ای طراحی شود که منجر به مشارکت فعال دانش‌آموز گردد.
11- به گونه‌ای طراحی شود که ضمن برخورداری از تنوع و انعطاف پذیری لازم در محتوا و روش‌ها، با ارائه تجربیات دلپذیر و جذاب، در راستای خوشایند کردن برنامه و ساعات زندگی مدرسه‌ای باشد.
12- علاوه بر برانگیختن رغبت و اشتیاق دانش‌آموزان منجر به مشارکت همگی آنان شود.
13- در طراحی اینگونه فعالیت‌ها با بهره‌گیری از روش‌های غیرمستقیم علاوه بر جنبه‌های شناختی، تاکید بیشتری بر ابعاد مهارتی و نگرشی دانش‌آموزان می‌شود.
14- اینگونه فعالیت‌ها اساساً باید متناسب با استعدادها و توانمندی‌های محلی و منطقه‌ای و ویژگی‌ها و امکانات خاص هر مدرسه طراحی و سازماندهی شود.
15- در طراحی این فعالیت‌ها، بر رعایت اصل فرآیند محوری به جای نتیجه محوری، تاکید می‌شود(چگونگی انجام فعالیت دانش‌آموز مهم است نه نتیجه‌کار او).
فواید فعالیت‌های فوق‌برنامه:
فواید فعالیت‌های فوق‌برنامه را می‌توان اینگونه خلاصه کرد:
- دانش‌آموز احساس می‌کند وجود دارد.
ـ دانش‌آموز فرصتی برای نشان دادن خویشتن پیدا می‌کند.
ـ خلاقیت‌ها فرصت رشد پیدا می‌کنند.
ـ شرایط انضباطی خیلی سبک می‌شود چون دانش‌آموز تخلیه شده است.
ـ بهترین فرصت برای یادگیری‌های متعدد و متنوع همچون هنر، صنعت و غیره است.
ـ فرصتی است که دانش‌آموز ارتباطات انسانی و کارهای جمعی را یاد بگیرد، حق و وظیفه را بیاموزد و تمرین و تجربه کند.
ـ امتحان ندارد، هر درسی امتحان داشته باشد، متاسفانه خود به خود نفرت ایجاد می‌کند.
ـ فرصتی است برای دانش‌آموز تا آموخته‌های خود را در میدان زندگی و عمل به کار گیرد.
فهرست برخی از راهبردهای پیشنهادی:
تهیه آلبوم عکس، تهیه مجموعه(کلکسیون)، رسم نقشه، بازدید از مراکز(علمی، فرهنگی، تاریخی و غیره) تصویرگری، نقاشی، خوشنویسی، داستان نویسی، شعر، قصه گویی، موسیقی، نمایشنامه‌نویسی، طراحی، حجم‌سازی، هنرهای دستی، کاریکاتور، طنز، اوریگامی(هنر تازدن و بازی با کاغذ)، عکاسی، عروسک‌سازی، عروسک‌گردانی، گزارش‌نویسی، پرورش گل و گیاه، کتاب‌خوانی، خلاصه‌نویسی کتاب، فیلم، نمایش، تحقیق، ریتم‌سازی، تهیه روزنامه‌دیواری، تهیه مقاله، انجام مصاحبه و تهیه گزارش و غیره.
افزون بر موارد پیشنهادی، معلمان نیز می‌توانند از راهبردهای گوناگون دیگری برای عرضه به فراگیران استفاده کنند.
مراحل طراحی فعالیت فوق‌برنامه:
اهداف وزارت آموزش و پرورش بسیار کلی است؛ مدارس باید بر حسب دوره تحصیلی و با نگاه به اهداف کلی، اهداف اختصاصی، تفصیلی و قابل دستیابی خود را تدوین کنند. به همین دلیل لازم است در ابتدای سال تحصیلی هدف‌گذاری یک‌ساله برای مدرسه صورت گیرد و اهداف در حیطه‌های آموزشی، فرهنگی تربیتی و سپس خدماتی و رفاهی به ترتیب اولویت‌بندی و مشخص گردد. بعد از تعیین اهداف باید درصدد باشیم در برنامه زمانی معین شده با شیوه‌های مؤثر به نتیجه مطلوب و دلخواه برسیم. در تنظیم فعالیت فوق‌برنامه این آموزشگاه مراحل ذیل انجام می‌گیرد:
1- نیاز سنجی: محور فعالیت با توجه به سن، جنس و موقعیت دانش‌آموزان و با توجه به علایق و نیازهای فراگیران خواهد بود.
2- انتخاب نوع فعالیت: با توجه به نیازهای اعلام شده و با توجه به امکانات و منابع، هر کدام از اعضای شورای مدرسه می‌توانند پیشنهاداتی را ارائه نمایند و از بین برنامه‌ها و فعالیت‌های پیشنهادی بهترین برنامه‌ها انتخاب شود. مشارکت معلمین در تدوین فعالیت‌های فوق‌برنامه این احساس را برای معلم ایجاد می‌کند که به تعمیق یادگیری فراگیر کمک خواهد کرد. لازم به ذکر است موافقت اولیاء و مشارکت آنها هم نقش مهمی در تسهیل این امر خواهد داشت.
3- تعیین اهداف: در انتخاب بهترین پیشنهاد و بهترین برنامه باید توجه داشت این نوع برنامه تا چه اندازه حیطه‌های سه گانه یادگیری را در بر می‌گیرد(حوزه شناختی، حوزه مهارتی و حوزه نگرشی)، هر چه تفکر خلاق دانش‌آموز را بیشتر برانگیزد و انگیزه را بیشتر تقویت کند، فعالیت مناسب‌تری خواهد بود.
4- اجرای فعالیت: با مشارکت کلیه‌ی عوامل دخیل در امر آموزش فعالیت‌های فوق‌برنامه انتخاب شده با توجه به نوع فعالیت و زمانی که برای اجرای آن لازم است، چیدمان و اجرا می‌گردد.
5- ارزیابی: پس از اجرای فعالیت فوق‌برنامه لازم است میزان اثربخشی و تحقق اهدافی که بر این برنامه مترتب بوده را ارزیابی کرد که آیا دانش‌آموز به این سطح از یادگیری، مهارت یا نگرش دست یافته است یا خیر. در صورت حصول نتیجه مطلوب در پایان ارزیابی می‌توان این فعالیت را در بوته تجارب موفق مدیریتی قرار داد.
نمونه‌هایی از تکلیف‌ها و فعالیت‌های پیشنهادی:
درس ریاضی: ساخت وسایل آموزشی متناسب با درس‌های کتاب، طرح بازی‌های ریاضی، هوش، معما و جدول‌هایی پیرامون موضوع‌های ریاضی متناسب با درس، کاربرد مهارت‌های ریاضی در زندگی از جمله اندازه‌گیری و مدل‌سازی، مطالعه کتاب‌های غیردرسی مرتبط با درس‌های ریاضی، انجام مطالعات و تحقیقات جنبی در زمینه درس ریاضی، تهیه نشریه‌دیواری درباره مسائل ریاضی.
درس علوم‌تجربی: مصاحبه با افراد مطلع و متخصص و تهیه گزارش درباره موضوع‌های گوناگون مرتبط با درس، ساخت ابزار و وسایل متناسب با موضوع‌های درسی، انجام آزمایش‌های مرتبط با موضوع‌های درسی و گزارش به کلاس، مطالعه‌ی کتاب‌های غیردرسی مرتبط با درس و گزارش به کلاس، تهیه‌ی مقاله پیرامون سلامتی و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی، تهیه و ارائه نمونه‌های مختلفی از گیاهان و اشیای مرتبط با درس.
درس هنر: ساخت وسایل با استفاده از مواد ساده و دور ریختنی، شرکت در گروه نمایش و سرود مدرسه، شرکت در مسابقه‌های هنری مانند خوشنویسی، نقاشی، کاردستی، ساخت یک وسیله ابتکاری و توضیح چگونگی ساخت آن و تهیه یک گزارش در مورد بازدید از نمایشگاه‌های هنری.
درس تربیت‌بدنی: شرکت در گروه‌ها و برنامه‌های ورزشی، تهیه‌ی گزارش کوتاه از فعالیت‌های ورزشی داخل و خارج از مدرسه، تهیه نشریه‌ی دیواری ورزشی، تهیه‌ی گزارش کوتاه پیرامون یکی از ورزش‌های محلی و بومی، شرکت فعال در گروه‌ها و مسابقات ورزشی و ورزش صبحگاهی.
درس فارسی(بخوانیم): حضور در کتابخانه و مطالعه کتاب‌های داستانی و ارائه خلاصه آنها در کلاس(شفاهی)، تهیه یک متن کوتاه(بهداشتی، اخلاقی، علمی و مذهبی) و خواندن آن در یکی از مناسبت‌ها، شرکت فعال در مسابقه‌های شعر و داستان‌نویسی، داستان‌گویی در کلاس و در مراسم مختلف و مناسبت‌ها، بیان دیدگاه‌های خود پیرامون مباحث درسی و بیان مطالب مناسب در کلاس درس.
درس فارسی(بنویسیم): خلاصه نویسی مطالب مختلف و متناسب با موضوع‌های درسی، توصیف منظره‌ها، حادثه‌های طبیعی و وقایع روزمره محل زندگی خود، بیان خاطره‌ها و تجربه‌های خود و اظهار نظر در مورد مسائل اجتماعی و بهداشتی، تهیه روزنامه دیواری با موضوع‌های مختلف و مناسب، شرکت در مسابقات خوشنویسی و خط تحریری، انجام نمونه فعالیت‌های کتاب بنویسیم فارسی، نوشتن شعرهای کودکانه از مجله‌ها و نشریه‌های مخصوص کودکان.
فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه در چند کشور:
1- سوئد:
تنظیم فعالیت‌های تربیتی مدرسه در کشور سوئد تا حد زیادی در اختیار مدرسه، معلمان و والدین دانش‌آموزان است. یکی از نکات ارزشمند نقش موثری است که به دانش‌آموزان در برنامه‌ریزی فعالیت‌ها داده می‌شود، امکانات و فعالیت‌های مراکز گذران اوقات فراغت به طور طبیعی با فعالیت‌های روزانه مدرسه تلفیق شده است. این فعالیت‌ها عین برنامه است و جزیی از فعالیت‌های تربیتی دانش‌آموزان به شمار می‌رود و تحت عنوان «فعالیت‌های آزاد» تلقی می‌شود. محتوای فعالیت‌های آنها شامل سرگرمی‌ها و گردهمایی‌ها، فعالیت‌های عقیدتی، هنرهای زیبا، آواز، موسیقی، نمایشنامه، کارهای تصویری، قصه گویی، طراحی و نقاشی، فعالیت‌های حفظ محیط زیست، بازی های گروهی، مشارکت و اداره بخش هایی از امور مدرسه (کتابخانه، پذیرایی، امور بهداشتی مراقبت و محافظت از دانش‌آموزان کوچک‌تر، اردوها و مسافرت‌های دانش‌آموزی است.
2- مالزی:
آموزش هنر و موسیقی و مهارت‌های زندگی، جزو درس هستند که در برنامه جدید در کشور مالزی به آن توجه شده است و تقریباً یک پنجم از ساعات برنامه مدرسه‌ای به فعالیت‌هایی مانند ورزش، هنر، فعالیت‌های باشگاهی تعلق دارد که در چهار سطح مدرسه ای، منطقه‌ای، ایالتی و ملی برگزار می‌شود.
3- روسیه:
در کشور روسیه بر فعالیت‌های فوق‌برنامه و آموزش‌های تکمیلی و فعالیت‌های خارج از مدرسه بسیار تاکید شده است و این برنامه‌ها به طور مستقیم زیر نظر مدرسه کنترل نمی‌شوند اما به صورت غیرمستقیم، از سوی مدرسه، بچه‌ها به سوی مراکز دیگر فرستاده می‌شوند. این فعالیت‌ها با فراهم کردن موقعیت‌های اضافی و تکمیلی برای رشد اخلاقی، ذهنی، بدنی کودکان و نوجوانان طراحی شده است و محتوای فعالیت‌های فوق‌برنامه در چهار محور کلی(علوم اجتماعی، تکنولوژی و علوم طبیعی، فرهنگ و هنر، ورزش و سیاست) ارائه می‌شود.
4- کره جنوبی:
برنامه درسی دوره ابتدایی در کره جنوبی شامل سه گروه دروس اجباری، دروس اختیاری و فعالیت‌های فوق‌برنامه است. از آنجا که فعالیت‌های فوق‌برنامه داخل جدول زمانی مدرسه آمده است می‌توان آن را کمک برنامه نامید(موسیقی، هنرهای زیبا، هنرهای کاربردی و غیره).
5- ژاپن:
در دوره ابتدایی در کشور ژاپن، مواد درسی به سه گروه(عمومی، آموزش اخلاقی و فعالیت‌های خاص) تقسیم می‌شود. موضوع‌های مربوط به گروه سوم(فعالیت‌های خاص) در اختیار مدارس است و بیشتر شامل شورای کلاسی، شورای مدرسه، فعالیت‌ها در کلاس ورزش، موقعیت‌های خاص نظیر جشن‌ها، نمایشنامه، مسابقات ورزشی، گردش‌های گروهی، استفاده از کتابخانه، آموزش ترافیک و بهداشت است.
ورزش، هنر، کاردستی، موسیقی و فعالیت‌های خاص تنوع زیادی دارند و حدود یک سوم، از ساعات درسی دانش‌آموزان را چنین برنامه‌هایی تشکیل می دهند.
6- ترکیه:
با ملاحظه جدول مواد درسی جدید دوره ابتدایی در ترکیه روشن می‌شود که بسط مفهومی در برنامه تا حدی در این کشور هم در برنامه درسی دوره ابتدایی صورت گرفته است. از مجموع ۳۰ ساعت برنامه درسی دانش‌آموزان سال اول حدود یک سوم از ساعات زندگی مدرسه‌ای شامل دروسی مانند تربیت بدنی، موسیقی، نقاشی، کاردستی و فعالیت‌های گروهی می‌شود و وجود دروسی مانند کمک‌های اولیه و قوانین آمد و شد، آموزش شهروندی، کارآموزی، دروس انتخابی، تنوع و انعطاف‌پذیری در برنامه را در مواجهه با مسائل جدید جامعه در برنامه نشان می‌دهد.
نتیجه گیری:
برنامه های رسمی و متداول در کلاس‌ها و مدارس بیشتر متوجه پرورش حافظه و به کار انداختن قوای ذهنی شاگردان است و به رشد جنبه‌های عاطفی و اجتماعی افراد توجه چندانی ندارد. اغلب دروس رسمی از واقعیت‌های زندگی فاصله زیادی دارد، بنابراین شاگردان را برای روبرو شدن با مسائل زندگی آماده نمی‌کند. معمولاً شاگردان بر مبنای سن، طبقه‌بندی شده و در کلاس‌ها سازماندهی می‌شوند و در نتیجه فرصت همکاری با شاگردان کوچک تر یا بزرگ تر از آنها سلب می‌شود.
علایق، و نیازهای خاص شاگردان علیرغم وجود تفاوت های فردی مورد توجه جدی قرار نمی‌گیرد و فرصت لازم برای تمرین آموخته‌های نظری و درک رابطه میان این آموخته‌ها با هم زیستی فراهم نمی‌شود. چگونه می‌توان این نقایص و نارسایی‌ها را برطرف کرد؟ از چه راه و به چه وسیله می‌توان موجبات تربیت کامل افراد را فراهم آورد؟ اوقات فراغت دانش‌آموزان را که در پرتو زندگی در عصر جدید روز به روز زیادتر می‌شود، چگونه می‌توان غنی سازی کرد؟
اندیشه در این زمینه و تلاش برای پاسخ به سؤالات بالا ضرورت پیدایش برنامه‌هایی تحت عنوان فعالیت‌های مکمل و فوق‌برنامه(پرورشی) در کنار برنامه‌های رسمی مدارس را مشهود ساخت، این برنامه‌ها مجموعه‌ای از تجربه‌ها، فعالیت‌ها و فرصت‌هایی است که در کلاس یا خارج از کلاس و مدرسه برای مقاصدی خاص نظیر رفع نارسایی برنامه‌های رسمی موجود و غنی سازی آنها در راستای تعمیق یادگیری، توجه به استعدادها، نیازها و علائق متفاوت فراگیران، کمک به آنان در پرورش قابلیت‌های خاص، دگرگون کردن محیط آموزش و آماده کردن فراگیران برای ایفای تکالیف و مسئولیت‌های شهروندی و مشارکت در توسعه توأم با موفقیت‌هایی در زندگی، پیش بینی و اجرا می شوند. البته شکل‌گیری شخصیت مستقل و احساس وجود در دانش‌آموزان از جمله کارهای مهم فوق‌برنامه است، فوق‌برنامه بهترین فرصت برای شناخت بچه‌هاست. انسان‌ها هیچگاه در شرایط رسمی، خود را آن گونه که هستند، نشان نمی دهند، ولی در حوزه‌ای که آزادی وجود دارد، بهتر می‌توان آنها را شناخت. میدان فعالیت‌های فوق‌برنامه این فرصت را به معلمان می‌دهد که بدانند دانش‌آموز ما واقعاً کیست، توانایی‌هایش چیست و چه خواسته‌هایی دارد.
تمامی مسئولیت‌های اجرایی فوق‌برنامه به عهده خود بچه‌هاست. مثلاً در یک اردو، دانش‌آموز تمامی مسئولیت‌های اداره خود را به عهده می‌گیرد که به اصطلاح آن را زندگی خودگردان می‌نامیم و این، یکی از هدف‌های بسیار اساسی فعالیت‌های فوق‌برنامه است.
